Mozaiki w Tychach. Przewodnik po ceramicznej sztuce PRL-u

Spis treści

1. Szkoła podstawowa nr 17, ul. Begonii 5 – mozaiki wewnątrz
2. Teatr Mały, ul. Hlonda 1 – mozaika na zachodniej elewacji
3. Zespół Szkół nr 4, al. Bielska 100 – mozaika ZEG-u
4. TSM Oskard, ul. Dąbrowskiego 39 – mozaika na budynku Spółdzielni
5. Miejska Biblioteka Publiczna (Filia nr 5), ul. Dąbrowskiego 5 – mozaiki na fasadzie oraz wewnątrz
6. Pawilon TSM Oskard, ul. Wyszyńskiego 27 – mozaika na schodach zewnętrznych
7. III Liceum Ogólnokształcące, ul. Elfów 62 – mozaika w hallu
8. Szkoła Podstawowa nr 18, ul. Fitelberga 8 – mozaiki na ogrodzeniu
9. Mozaiki, których nie można już (lub jeszcze) obejrzeć
10. Fontanna w Parku Niedźwiadków, ul. Edisona – nowa mozaika
11. Franciszek Wyleżuch. Kim był twórca tyskich mozaik?

Szkoła podstawowa nr 17, ul. Begonii 5 – mozaiki wewnątrz

W budynku szkoły znajdują się trzy mozaiki. Autorem wszystkich jest zasłużony dla miasta Franciszek Wyleżuch. W wiatrołapie, po obu stronach wejścia znajdują się dekoracje przedstawiające kwiaty. Mozaika widoczna powyżej zdobi ścianę holu.

Teatr Mały, ul. Hlonda 1 – mozaika na zachodniej elewacji

Na bocznej ścianie budynku Teatru znajduje się mozaika wykonana w 1965 roku przez Franciszka Wyleżucha według projektu Janusza Włodarczyka, architekta, który razem z żoną, Bożeną Włodarczyk, projektował Nowe Tychy.

Żółta mozaika przedstawia miasto pośród ptaków i pasm dróg. Obecnie trwa remont Teatru, a mozaikę zabezpieczono na czas prac.

• Cztery mozaiki w Zielonej Górze

Zespół Szkół nr 4, al. Bielska 100 – mozaika ZEG-u

Potężna trójwymiarowa mozaika z 1969 roku przedstawia układ scalony i jest dziełem Franciszka Wyleżucha. Zdobiła kiedyś fasadę Zakładu Elektroniki Górniczej tuż przy wejściu do budynku. Kiedy jednak obiekt wyburzono, bezcenną mozaikę przeniesiono na al. Bielską. Dziś stoi przed budynkiem Zespołu Szkół nr 4, i mimo że wyjęto ją z pierwotnego kontekstu, nie szpecą jej już żadne tablice ogłoszeniowe ani reklamy. Wyeksponowanej mozaice towarzyszy tabliczka informacyjna.

TSM Oskard, ul. Dąbrowskiego 39 – mozaika na budynku Spółdzielni

Mozaikę na budynku Tyskiej Spółdzielni Mieszkaniowej wykonał oczywiście Franciszek Wyleżuch. Budynek znajduje się w głębi osiedla – zaraz za wysokim blokiem pod numerem 43. 

O rzut beretem stąd znajduje się kolejny mozaikowy adres.

Miejska Biblioteka Publiczna (Filia nr 5), ul. Dąbrowskiego 5 – mozaiki na fasadzie oraz wewnątrz

Na parterze wieżowca z charakterystycznymi balkonami znajduje się biblioteka. Po lewej stronie od wejścia fasadę zdobi mozaika z potężną literą „B”. Po prawej stronie zauważycie wąski pas mozaiki wzdłuż drzwi wejściowych. Ceramika poprowadzi Was do środka – jeśli traficie na godziny działania biblioteki, dekoracja wewnętrzna inspirowana czcionkami drukarskimi ukaże Wam się w całości. Jeśli poza godzinami, będzie musiał Wam wystarczyć widok przez szklane drzwi. Autorem mozaiki jest nie kto inny, jak Franciszek Wyleżuch.

Pawilon TSM Oskard, ul. Wyszyńskiego 27 – mozaika na schodach zewnętrznych

Jeśli podróżujecie przez okolice autokarami, na pewno mijaliście nieraz tę mozaikę. Franciszek Wyleżuch ze Stanisławem Kluską wykonali ceramiczną okładzinę schodów pawilonu handlowego TSM Oskard. Mieniące się różnymi kolorami fale warto obejrzeć z obu stron – różnią się paletą barw.

Uwagę zwraca szczyt schodów – brak zadaszenia nad tym fragmentem przez lata bardzo nadwyrężył strukturę mozaiki i konieczny był remont. Odnowiony fragment swoją nowością odznacza się niestety bardzo wyraźnie. 

Parę kroków za pawilonem znajduje się plac zabaw ze słynną betonową zjeżdżalnią w kształcie zdekonstruowanego słonia.

III Liceum Ogólnokształcące, ul. Elfów 62 – mozaika w hallu

W byłym (i skądinąd przepięknym) budynku Szkoły Podstawowej nr 15 – obecnym III LO – znajduje się urocza i dość duża mozaika przedstawiająca dzieci podczas zabawy. Autora wspomnę już tylko dla zachowania decorum, bo oczywistym jest, że jest nim Franciszek Wyleżuch.

Osiedle E (stąd też nazwa ulicy rozpoczynająca się od litery „E”) warto zwiedzić dokładniej. Ma na swoim terenie unikalne (choć dziś już nieco doświadczone remontami i zanikiem zieleni) budynki z przeszklonymi klatkami schodowymi, ciągnące się wzdłuż przecznic ul. Elfów.

Tutaj znajduje się też budynek byłego Górniczego Klubu Technika NOT, za którego projekt odpowiada Marek Dziekoński – autor budynku Panoramy Racławickiej we Wrocławiu i wspomnianego wyżej (wyburzonego już) ZEG-u. Po drodze warto też zwrócić uwagę na eliptyczny daszek Technikum Budowlanego Zespołu Szkół nr 5.

Szkoła Podstawowa nr 18, ul. Fitelberga 8 – mozaiki na ogrodzeniu

Niestety bywa i tak – mozaiki na murku ogradzającym SP 18 uległy już niemal całkowitemu zniszczeniu. Wciąż jednak przypominają o tym, że kiedyś umilały dzieciom drogę do i ze szkoły. Franciszek Wyleżuch umieścił na murze podobizny zwierząt i ptaków, po których dziś zostały już tylko niewyraźne obrysy. Warto je zobaczyć, póki jeszcze istnieją.

Mozaiki, których nie można już (lub jeszcze) obejrzeć

Nie wszystkie ceramiczne detale miały tyle szczęścia, co powyższe. Podczas remontów zniknęły (prawdopodobnie bezpowrotnie) mozaika PKO na tyskim Rynku oraz mozaiki z fasady Urzędu Miasta. Nie udało mi się zlokalizować najstarszej tyskiej mozaiki, pierwszej, jaką F. Wyleżuch stworzył w Tychach, w byłym Chełmku. Powstawała, by ozdobić kawiarnię, jednak władze ustaliły, że w lokalu powstanie sklep obuwniczy. Potężna mozaika zdobiąca niegdyś ZEG-owski basen, uratowana w trakcie rozbiórki, została umieszczona w magazynie Muzeum Miejskiego w Tychach.

Fontanna w Parku Niedźwiadków, ul. Edisona – nowa mozaika

Fontanna zaprojektowana przez Marka Dziekońskiego stanęła w 1975 roku w Parku Niedźwiadków, jednak wtedy jeszcze bez mozaiki. Obecny wygląd zyskała w 2021 roku.

Franciszek Wyleżuch. Kim był twórca tyskich mozaik?

Urodził się w 1931 roku w Strumieniu (Śląsk Cieszyński). Studiował grafikę na ASP w Krakowie. Po studiach pozostał w zawodzie, jednocześnie podejmując współpracę z działającymi w Tychach architektami, budującymi nowoczesne i przemyślane miasto. Ozdabiał swoimi pracami najważniejsze tyskie budynki użyteczności publicznej. Dwa lata temu, w rocznicę 90. urodzin artysty Muzeum Miejskie w Tychach i Urząd Miasta Tychy wydały monografię jego twórczości. W Muzeum można oglądać charakterystyczne grafiki i plakaty F. Wyleżucha.