Kiedy wypada Noc Świętojańska? Zwyczaje i tradycje

Noc świętojańska, przypadająca na noc między 23 a 24 czerwca, to święto , które w popularnym przekazie używane jest jako synonim nazwy Noc Kupały, jednak, nie są to te same tradycje. Noc Świętojańska oraz Noc Kupały sąsiadują ze sobą w kalendarzu. Zbieżności te nie są przypadkowe i wynikają z dawnej walki Kościoła z praktykami ludowymi o pogańskim rodowodzie. Noc Świętojańska wiele czerpie z Nocy Kupały, jednak nie jest jej synonimem. Świętojańskie zabawy odbywają się z 23 na 24 czerwca,  noc kupalna przypada wcześniej, z 21 na 22 czerwca, w najkrótszą noc roku. Dla pogan był to czas łączenia się przeciwieństw: słońca z księżycem, ognia z wodą, kobiety z mężczyzną. Na brzegach rzek i jezior palono ogniska, a rytuał tańca chronił przed złymi duchami. Był to też czas płodności i fizycznej miłości. Bardzo często dojrzała młodzież w Noc Kupały przechodziła inicjację seksualną.

Początki Nocy Świętojańskiej

Noc Świętojańska  miała  zastąpić coroczne obchody pogańskiej Nocy Kupały, znanej także jako Sobótka. Kościół postanowił zasymilować obyczaj z obrzędowością chrześcijańską. Dotychczas celebrowana miłość, także fizyczna, nagość, lekkość obyczajów i zabawa nie korespondowały z katolicką moralnością. Spotkania te były pełne magii i wróżebnych rytuałów.  Noc sobótkowa była również nocą łączenia się w pary. Niegdyś kojarzenie małżeństw należało do głowy rodu - przedstawicieli starszyzny oraz "wynajmowanych" przezeń zawodowych swatów. Dla dziewcząt jednak, które nie były jeszcze nikomu narzeczone i pragnęły uniknąć zwyczajowej formy dobierania partnerów (np. z powodu braku odpowiedniego posagu, a w przypadku młodzieńca, niewystarczającej wartości wiana) Noc Kupały była wielką szansą na zdobycie ukochanego. Młode niewiasty plotły więc wianki z kwiatów i magicznych ziół, wpinały w nie płonące łuczywo i w zbiorowej ceremonii ze śpiewem i tańcem powierzały je falom rzek i strumieni. Poniżej nurtu rzeki czekali natomiast chłopcy, którzy - czy to w tajemnym porozumieniu z dziewczętami, czy też licząc na łut szczęścia - próbowali wyłapywać wianki. Każdy, któremu się to udało, wracał do świętującej gromady, by zidentyfikować właścicielkę wyłowionej zdobyczy. W ten sposób dobrani młodzi mogli kojarzyć się w pary bez obrazy obyczaju, nie narażając się na złośliwe komentarze czy drwiny. Odciągnąć od magii i frywolności miała postać św. Jana Chrzciciela, który jako udzielający chrztu w rzece Jordan, miał odtąd patronować zbiornikom wodnym. Zgodnie z nową tradycją to właśnie jego osoba sprawia, że w akwenach, jeziorach i rzekach można kąpać się bezpiecznie. W kościołach i kaplicach odbywało się święcenie wody i ziół. Jak podkreśla Henryk Paszkiewicz w książce "Polska i jej dorobek dziejowy w ciągu tysiąca lat istnienia", w obecnych obchodach Nocy Świętojańskiej wyraźne są nawiązania do letniego przesilenia oraz najdłuższego dnia w ciągu roku. Noc Świętojańska zwyczaje i obrzędy z dawnych lat kontynuuje w postaci zabaw, np. popularne wianki świętojańskie.

Puszczanie wianków

Puszczanie wianków w Noc Świętojańską cieszy się bardzo dużą popularnością. To wróżba dzisiaj przeznaczona przede wszystkim dla panien i kawalerów. Dziewczęta specjalnie uplecione przez siebie wianki na Noc Świętojańską rzucają w nurt rzeki, odsyłając w ten sposób daleko dawne, niespełnione lub nieszczęśliwe uczucia. Taka wiązanka powinna zostać wyłowiona przez kawalera. Jeśli się tak nie stanie, właścicielka nie zazna miłości przez cały rok. Jeśli młody mężczyzna w czasie Nocy nie pochwyci żadnego wianka, również i on kolejne dwanaście miesięcy przeżyje w samotności. Jeszcze gorszą wróżbą jest sytuacja, w której wianek zaplącze się w sitowie lub zatonie. Może to oznaczać miłosne tarapaty, źle ulokowane uczucia lub staropanieństwo. Wianek jest symbolem kobiecości, także płodności. Wypleciony powinien zostać z najpiękniejszych kwiatów i czarodziejskich ziół, a dodatkowo zawierać także element ognia: łuczywo, korę czy woskowe świece. Puszczanie wianków miało cel nie tylko matrymonialny, pleciono wianki ochronne dla gospodarstw, przyciągające pieniądze lub zabezpieczające przed chorobą.

Kwiat paproci

Nieodłącznym elementem dawnej Nocy Kupały było poszukiwanie kwiatu paproci, nazywanej także perunowym kwieciem - od imienia słowiańskiego boga Peruna. Zakwitała ona raz do roku, właśnie w czasie letniego przesilenia. Zgodnie z przekazem, odszukać mógł ją tylko człowiek sprawiedliwy, który nie wyrządził nikomu krzywdy. Znalezisko zapewniało szczęście i bogactwo. Tej nocy przyzwalano młodym nawet (często pod pretekstem poszukiwania legendarnego kwiatu paproci) na wspólne oddalenie się od zbiorowiska i samotny spacer po lesie. Legendy o kwiecie paproci, zwanym też "Perunowym Kwiatem" (jako że napięcie w przyrodzie podczas burz miało sprzyjać kwitnieniu tej rośliny) znane są z przeróżnych podań i legend. W rzeczywistości bynajmniej wcale nie musiało jednak chodzić o kwiat paproci według współczesnej klasyfikacji botanicznej. Wyraz paproć (albo paprotka) stanowił ongiś nazwę nie jakiejś określonej rośliny, lecz był terminem ogólnym, oznaczającym zbiorowo wiele rodzajów roślin (w tym co najmniej kilka rzeczywiście kwitnących albo pachnących tylko w nocy) znajdowanych na gruntach podmokłych. Szukanie i znajdowanie zatem "kwiatu paproci" - niekoniecznie w każdym przypadku takiej samej rośliny choć utrudnione podmokłym gruntem leśnym i nocą wcale nie było niemożliwe.

Rytuał ognia

Ważnym symbolem Nocy Kupały jest ogień. Symbolizuje on pierwiastek męski, a jednocześnie oczyszczenie i obronę przed złym. W czasie Nocy tańczono wokół palenisk i skakano przez ogień. Miał to być sposób na wypędzenie zła, zapewnienie zdrowia, pomyślności oraz płodności. Udany skok trzymającej się za ręce pary wróżył udane małżeństwo. Dym z ognisk zapewniał dobrą pogodę w czasie żniw, a według dawnych wierzeń dodatkowo chronił przed złymi urokami.

Rytuał wody

Dawniej wierzono, że sobótkowa kąpiel oczyszcza ciało i duszę, zapewniając jednocześnie zdrowie i płodność.

Jeśli ogień, to i woda...

Prawdopodobnie dlatego patronem nowego święta kościelnego mianowano Jana Chrzciciela, a święcenie wody stanowiło jeden z chrześcijańskich rytuałów związanych z uroczystościami dnia Świętego Jana. Po nocy świętego Jana warto przejść boso po zroszonej trawie, aby zyskać atrakcyjność dla płci przeciwnej, to już tradycja z Nocy Kupały, która w ludowych obrzędach przetrwała do dziś. Jak podaje Paweł Jasienica ostatni przypadek odprawiania Nocy Kupały według pogańskich rytuałów zarejestrowano w dokumentach urzędowych z 1937 roku. Rodzimy Kościół Polski to rodzimowiercy, nawiązują do etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeń Słowian podczas letniego przesilenia magiczne rytuały nadal celebrują.