Symbole Bożego Narodzenia

Wigilia

Znalazła się w bożonarodzeniowej liturgii dopiero w VI wieku. Łacińskie słowo "vigilia" oznacza czuwanie - w sensie oczekiwania. Na początku była obchodzona w różnym czasie: w styczniu, a nawet maju. Było tak zanim władze kościelne, kładąc kres sporom, odgórnie nakazały obchodzenie Bożego Narodzenia 25 grudnia. W Polsce tradycja Wigilii upowszechniła się dopiero w XVIII wieku.

Postne potrawy

Potrawy wigilijne (np. ryba) wbrew pozorom nie mają związku z chrześcijaństwem, ale są echem pogańskich styp. Większość wigilijnych potraw nawiązuje do dawnych obrzędów zadusznych. Mak, bób, groch, fasola, jabłka, miód i pszenica, najczęstsze składniki wigilijnych smakołyków, to także składowe strawy ofiarnej, zanoszonej niegdyś na groby. Zwyczaj podawania 12 potraw podczas wieczerzy wigilijnej pochodzi od pogańskiego zwyczaju przygotowywania 12 potraw dla bóstw jako dziękczynienia za wszystko, co dał cały rok. Ale, co ciekawe, w takiej formie odżył dopiero po II wojnie. Przedtem, zwłaszcza na wsiach, pokutował przesąd, że liczba potraw nie może być parzysta, bo parzystość przynosi nieurodzaj.

Sianko pod obrusem

Słoma i siano, symbol ubóstwa żłobu, towarzyszą polskim wigiliom od wieków. Kiedyś w kątach wiejskich izb, szlacheckich saloników, a nawet magnackich salonów stawiano w Wigilię całe snopy zbóż. Na stole rozkładano grubą warstwę siana, przykrywano ją obrusem, a ten posypywano ziarnem. Na wschodzie i południu Polski słomą pokrywano całą podłogę! Pamiątką po tych czasach jest dzisiejsza odrobina sianka pod obrusem.

Opłatek

Jego "ojcem" jest żydowski placek paschalny. U pierwszych chrześcijan istniał rytuał rozdawania chlebów ofiarnych. W średniowieczu wymieniały je między sobą kościoły i zakony, które następnie rozdawały wiernym z zaleceniem, by w Boże Narodzenie się nimi łamali. Zwyczaj łamania cienkiego opłatka z mąki pszennej i wody dotarł do Polski pod koniec XVIII wieku i tutaj (niemal wyłącznie) przetrwał. Oprócz Polaków opłatkiem dzielą się tylko katolicy na Litwie i Słowacji.

Choinka

Jest nawiązującym do Starego Testamentu symbolem drzewa rosnącego w raju: biblijnego drzewa wiadomości dobra i zła. Starotestamentowe uzasadnienie bożonarodzeniowych drzewek zawiera Księga Izajasza: "jodła i bukszpan i sosna społem, by przyozdobić miejsce świętości". W czasach chrześcijańskich w czasie adwentu ustawiano w przedsionkach kościołów tzw. raje (nazwa pochodzi od "rajskiego drzewa żywota"), które następnie zabierano do domów. Kościół katolicki zatwierdził choinkę jako symbol religijny - narodziny nowego życia, nawiązanie do narodzin Zbawiciela świata - w XVIII wieku, przed przybyciem choinki do Polski. Zwyczaj ubierania drzewka w Wigilię Bożego Narodzenia przejęli Polacy od Niemców, wraz z osadnictwem pruskich protestantów, w latach 1795-1806. Na początku choinkę ubierała tylko szlachta i to wyłącznie dla dzieci. Choinki przyozdobione świecidełkami najwcześniej pojawiły się w Alzacji. Tam już w XV wieku zaczęto ustawiać drzewko w rogu izby, a pod koniec XVIII wieku również przystrajać.

Ozdoby choinkowe

Gwiazda na szczycie symbolizuje Gwiazdę Betlejemską. Jabłka, kiedyś obowiązkowa ozdoba choinkowa, to pamiątka po rajskim jabłuszku, zastąpiona dzisiaj przez czerwone bombki. Złocone orzechy wieszane kiedyś na choinkach to pogański symbol obfitości. Łańcuch to symbol węża - rajskiego kusiciela. Lampki (dawniej świeczki) mają przywodzić na myśl "światłość nad światłościami". Popularne czerwono-złote ozdoby sięgają tradycji pogańskiej, w której kolory te symbolizują bogactwo. Czerwień ma także odpędzać choroby, a malowane na złoto orzechy - wróżyć urodzaj.

Kolędy

Słowo "kolęda" pochodzi od łacińskiego "calendae": pierwszy dzień miesiąca. W średniowieczu, zgodnie z tym znaczeniem, kolędami nazywano pieśni - życzenia towarzyszące noworocznemu odwiedzaniu przyjaciół. Od XVI wieku kolędy znane są jako pieśni sławiące narodzenie Chrystusa, i wtedy też pojawiły się w Polsce. Jedną z najstarszych naszych kolęd jest "Przybieżeli do Betlejem".

Puste miejsce przy stole

Znane tylko w Polsce. Wywodzi się z tradycji goszczenia na wigilii bliskich zmarłych. Zgodnie z nią Wigilia jest dniem łaski, w którym zmarli dostają pozwolenie na powrót. Wolne nakrycie "dla zbłąkanego wędrowca" jest już współczesnym uzasadnieniem.

Post przed wieczerzą

Poszczenie w Wigilię to tradycja grekokatolicka, prawosławna i polska. Post jest cielesnym przygotowaniem do duchowego przeżycia. Ale zjedzenie mięsa przez katolika w Wigilię nie jest grzechem.

Prezenty

Wcześniejszym zwyczajem od podkładania prezentów pod choinkę było chowanie drobnych podarunków przeznaczonych dla dzieci w sianie leżącym na wigilijnym stole. Jeszcze 100 lat temu w Polsce prezenty można było znaleźć tylko pod nielicznymi choinkami.

Pasterka

Odprawianie pasterki jest upamiętnieniem oczekiwania i modlitwy pasterzy zmierzających do Betlejem na powitanie Mesjasza. Zwyczaj odprawiania o północy mszy zwanej pasterką w Wigilię Bożego Narodzenia ma ponad 1500 lat, a w Polsce znany jest co najmniej od tysiąca lat.

Gwiazda Betlejemska

Znak na niebie, który przyprowadził Mędrców do Betlejem. Zdaniem dzisiejszej nauki mogły nią być pozorne złączenia planet na niebie w 7. i 6. roku p.n.e. Z Ziemi zjawiska te były widoczne jako jasna plama światła na niebie. Gwiazdą Betlejemską mogła też być kometa Halleya, wyraźnie widoczna z Ziemi w 12 r. p.n.e. lub kometa odnotowana przez starożytnych uczonych chińskich, która pojawiła się na wschodzie w 5 r. p.n.e. i widoczna była przez 70 dni. Inna możliwość to wybuch gwiazdy supernowej w gwiazdozbiorze Orła w 4 r. p.n.e. obserwowany w Chinach, Korei i Palestynie.

Szopka

Przedstawienie stajenki, w której przyszedł na świat Zbawiciel. Ewangelia św. Łukasza mówi o stajence, rozumianej potem jako grota skalna, jedna z tych, jakie w czasach ewangelicznych służyły za stajnie. Podaje nawet powód tej "nędzy": "bo nie było dla nich miejsca w gospodzie". Według jednej z interpretacji tej ewangelii, Matka Boska była zmuszona ułożyć niemowlę w żłobie. Zgodnie z Ewangelią św. Łukasza, pasterze otrzymali wskazówkę, by odnaleźć "niemowlę leżące w żłobie". Od VI wieku w rzymskiej Bazylice Najświętszej Maryi Panny Większej wystawiony był drewniany żłobek, rzekomo autentyczny, pochodzący z groty betlejemskiej. Do kojarzenia narodzin Chrystusa ze żłobem przyczynił się św. Franciszek z Asyżu (XIII wiek), który propagował ideę, że Zbawiciel przyszedł na świat w bydlęcych warunkach. Mimo że ewangelie milczą na ten temat, powszechne jest przekonanie, że przy narodzinach Jezusa był obecny wół i osioł. Tradycja starotestamentowa przedstawia osła jako zwierzę Mesjasza. W chrześcijańskim średniowieczu osioł jako zwierzę dźwigające ciężary stał się zapowiedzią krzyża, a wół został symbolem ofiary.

Trzech Króli

Według Ewangelii św. Mateusza pierwszymi ludźmi witającymi Jezusa byli Mędrcy, według Ewangelii św. Łukasza: pasterze. Ewangelia św. Mateusza mówi jedynie o trzech "Magach przybyłych ze Wschodu". Tradycja chrześcijańska powoli zamieniła magów w królów. Przypuszcza się, że stało się to za sprawą starotestamentowego Psalmu 72, w którym "Królowie Tarszisz i Wysp przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę". Po raz pierwszy królowie pojawiają się w II wieku (u Tertuliana). Geneza liczby królów wiązana jest z trzema darami ofiarowanymi przez nich Jezusowi. Trzy, jako liczbę Mędrców, przypieczętowała średniowieczna "relikwia magów" zawierająca szczątki trzech mężczyzn. Imiona: Kacper, Melchior i Baltazar, pojawiły się w VI wieku. Z biegiem lat (ok. XIV w) Trzech Króli zaczęto przedstawiać jako ludzi trzech ras: białej, żółtej i czarnej.

Kadzidło, mirra i złoto

Kadzidło to mieszanina żywic różnych drzew z domieszką aromatycznych ziół. Symbol boskości, ale także cnót i moralności. Złoto - symbol władzy królewskiej, dowód uznania i szacunku dla króla. A mirra to wonna gumożywica z kory balsamowców: drzew rosnących w Arabii i wschodniej Afryce. Symbolizuje wieczność, ale i poświęcenie; jest zapowiedzią męczeńskiej śmierci.