Jak rozpoznać przemoc? "To nie tylko siniaki". Psycholog w rozmowie z "Super Expressem" wyjaśnia mechanizmy agresji

Przemoc to jeden z najpoważniejszych problemów społecznych, dotykający ludzi niezależnie od wieku, płci czy statusu. Często nie jest łatwa do zauważenia – nie zawsze zostawia siniaki, ale zawsze zostawia ślady w psychice.

W naszym społeczeństwie funkcjonuje wiele mitów na temat przemocy, a ofiary często zostają same ze swoim cierpieniem. Dlaczego ludzie stosują przemoc? Jakie mechanizmy psychologiczne za tym stoją? Jakie są jej najczęstsze formy i jak można się przed nią bronić? Na te i inne pytania odpowie dr Mateusz Grzesiak, z którym rozmawiał reporter "Super Expressu".

Piotr Lis, reporter "SE": – Czym jest przemoc?

Dr Mateusz Grzesiak, psycholog i wykładowca Akademii WSB: – Przemoc to każde działanie lub brak działania, które celowo krzywdzi drugą osobę – fizycznie, psychicznie, emocjonalnie lub społecznie. Może mieć różne formy i występować w różnych kontekstach, np. w rodzinie, szkole, pracy czy przestrzeni publicznej.

– Jakie czynniki wpływają na przemoc wobec osób starszych?

– Przemoc wobec osób starszych to problem społeczny, który może wynikać z różnych przyczyn i mechanizmów psychologicznych. Sprawcami często są członkowie rodziny, opiekunowie, personel medyczny, ale także inne osoby z otoczenia seniora.

Najczęstszym czynnikiem motywującym sprawców przemocy wobec osób starszych może być między innymi brak empatii i zaburzenia osobowości: niektórzy sprawcy nie odczuwają współczucia dla seniorów, traktują ich jako "ciężar" lub "przeszkodę". Sprawcy mogą przejawiać narcyzm, socjopatię lub inne zaburzenia osobowości, które sprzyjają agresji. Będzie też nimi frustracja i stres opiekuna: opieka nad osobą starszą bywa wymagająca fizycznie i emocjonalnie, opiekunowie, którzy nie radzą sobie ze stresem, mogą odreagowywać frustrację na seniorze. Dodatkowo seniorzy mogą wymagać więcej uwagi i pomocy, co u niecierpliwych lub nieprzygotowanych opiekunów prowadzi do agresji. Inną kategorią są czynniki ekonomiczne: sprawcy mogą wykorzystywać seniorów finansowo, np. zmuszać ich do przekazywania pieniędzy, emerytur czy spadków. Co więcej, niektórzy członkowie rodziny mogą czuć, że mają "prawo" do majątku seniora i mogą stosować przemoc, by szybciej go przejąć.

W niektórych społeczeństwach seniorów traktuje się jako "bezużytecznych", co sprzyja złemu traktowaniu. Stereotypy o "niedołężnych" starcach również mogą prowadzić do braku szacunku i nadużyć. A sami seniorzy często boją się zgłaszać przemoc, zwłaszcza gdy sprawcą jest ktoś bliski. Niektóre rodziny lub instytucje bagatelizują sygnały przemocy, co daje sprawcom poczucie bezkarności.

Kolejną kategorią są czynniki zdrowotne i uzależnienia, ale również zemsta za przeszłość. Alkohol, narkotyki lub hazard również mogą prowadzić do agresji wobec seniorów, zwłaszcza jeśli sprawca chce zdobyć pieniądze. Niektórzy sprawcy mają niezdiagnozowane lub nieleczone zaburzenia psychiczne, które zwiększają ryzyko przemocy. Bywa też tak, że dzieci lub wnuki stosują przemoc wobec starszych rodziców jako formę "zemsty" za złe traktowanie w przeszłości. Mogą czuć urazę za brak wsparcia w młodości lub nieprzepracowane traumy rodzinne.

– Jakie są rodzaje przemocy, które obserwujemy w różnych kontekstach?

– Możemy rozróżnić 7 różnych rodzajów przemocy. Będzie to między innymi przemoc fizyczna – każde działanie powodujące ból lub obrażenia ciała, np. bicie, kopanie, duszenie, szarpanie, przemoc psychiczna – manipulacja, zastraszanie, upokarzanie, groźby, kontrolowanie, izolowanie od bliskich, przemoc słowna – wyzwiska, obelgi, poniżanie, groźby, ośmieszanie, przemoc ekonomiczna – kontrolowanie dostępu do pieniędzy, zmuszanie do pracy lub uzależnienie finansowe od sprawcy, przemoc seksualna – wymuszanie stosunków seksualnych, molestowanie, niechciany kontakt fizyczny, przemoc instytucjonalna – nieprawidłowe traktowanie przez instytucje oraz cyberprzemoc – nękanie, wyśmiewanie, groźby w Internecie, publikowanie kompromitujących treści.

– W sytuacji wystąpienia przemocy, jak powinny reagować ofiary i świadkowie?

– Nie ignoruj problemu, zwróć się o pomoc, zbieraj dowody, zgłoś sprawę na policję, zadbaj o swoje bezpieczeństwo. Jeśli jesteś świadkiem przemocy: nie bądź obojętny, zareaguj w bezpieczny sposób, wezwij pomoc, wspieraj ofiarę – pokaż, że nie jest sama i może na Ciebie liczyć.

– Czy przemoc jest zależna od płci sprawcy?

– Przemoc nie jest zależna od płci. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety mogą być sprawcami przemocy, ale różnią się formami i kontekstem jej stosowania. Stereotypy często przedstawiają mężczyzn jako agresorów, a kobiety jako ofiary, jednak badania pokazują, że sytuacja jest bardziej złożona. Mężczyźni są częściej sprawcami poważnej przemocy fizycznej i seksualnej, wykazują większą tendencję do dominacji i kontroli, ich przemoc częściej prowadzi do poważnych obrażeń i śmierci. Kobiety częściej stosują przemoc psychiczną i emocjonalną, często używają agresji jako reakcji obronnej.

– Jakie oznaki przemocy powinniśmy szczególnie obserwować?

– Częste siniaki, skaleczenia, złamania i inne obrażenia, które ofiara tłumaczy nieprawdopodobnymi historiami, noszenie ubrań zakrywających ciało, nawet w ciepłe dni, widoczne ślady duszenia, poparzenia lub zadrapania, lęk przed dotykiem lub nagłym ruchem, odruchowe cofanie się przed gestem drugiej osoby, częste nieobecności w pracy, szkole lub na spotkaniach – ofiary mogą być izolowane przez sprawcę.

Będzie to również niska samoocena. Ofiara często mówi o sobie negatywnie, ciągły lęk i napięcie, nerwowe reakcje, unikanie kontaktu wzrokowego, unikanie rozmowy o swoim życiu prywatnym, zmiana tematu, milczenie, przepraszanie za wszystko, nawet za rzeczy, za które nie ponosi winy, poczucie winy – osoba czuje się odpowiedzialna za zachowanie sprawcy, kontrolowanie przez partnera – ofiara boi się odbierać telefon w obecności innych, dostaje wiele wiadomości od partnera, musi prosić o pozwolenie na wyjście, izolacja społeczna – nagłe zerwanie kontaktów z przyjaciółmi, rodziną, wycofanie się z życia towarzyskiego.

Kolejno: brak dostępu do własnych pieniędzy – ofiara mówi, że partner "zarządza" jej finansami, brak możliwości podjęcia pracy lub edukacji, mimo chęci, nieustanne proszenie o pieniądze, nawet na podstawowe potrzeby, partner podejmuje decyzje finansowe za ofiarę bez jej zgody.

Nagłe wycofanie się z bliskości fizycznej, niechęć do dotyku, częste infekcje, bóle ciała, siniaki w okolicach intymnych, lęk przed samotnym przebywaniem z określoną osobą, zmieniona postawa wobec seksu – skrajna awersja lub przeciwnie, mechaniczne zgadzanie się na wszystko.

Nagłe zmiany w zachowaniu – dziecko staje się wycofane, agresywne lub nadmiernie lękliwe, niechęć do powrotu do domu – dziecko lub senior unika rozmowy o domu, wygląda na smutnego po weekendzie lub przerwie świątecznej, zaniedbanie – brudne ubrania, niedożywienie, brak opieki medycznej, dorosły często mówi za dziecko lub starszą osobę, nie pozwala im się wypowiadać, brak kontaktu z rodziną i przyjaciółmi, izolacja od bliskich.

– Jakie są różnice między przemocą wobec dzieci, dorosłych i osób starszych?

– Dzieci i młodzież są szczególnie podatne na przemoc ze względu na brak niezależności, ograniczone możliwości obrony i silne uzależnienie emocjonalne oraz finansowe od dorosłych. Przemoc wobec nich może przybierać formę fizyczną, psychiczną, seksualną, zaniedbania lub wykorzystywania ekonomicznego.

Główne formy przemocy: Przemoc fizyczna (bicie, duszenie, poparzenia, szarpanie), przemoc psychiczna (poniżanie, zastraszanie, groźby, ignorowanie), przemoc seksualna (molestowanie, gwałt, zmuszanie do kontaktów seksualnych), zaniedbanie (niedożywienie, brak opieki medycznej, brak wsparcia emocjonalnego), przemoc ekonomiczna (wykorzystywanie finansowe, zmuszanie do pracy).

Dorośli mają większą możliwość obrony i reagowania, ale mogą być uwikłani w zależności emocjonalne lub ekonomiczne, które utrudniają im wyjście z sytuacji przemocowej. Przemoc w tej grupie często wynika z dynamiki relacji (np. w związkach, pracy, życiu społecznym).

Główne formy przemocy: Przemoc domowa (fizyczna, psychiczna, seksualna, ekonomiczna), przemoc w miejscu pracy (mobbing, dyskryminacja, molestowanie), przemoc seksualna (gwałt, wymuszanie aktów seksualnych), przemoc społeczna (izolowanie, wykluczenie, nękanie).

Osoby starsze często są zależne od innych (rodziny, opiekunów, instytucji), co czyni je podatnymi na nadużycia. Przemoc wobec seniorów jest często ukryta i trudna do wykrycia, zwłaszcza gdy są izolowani lub cierpią na choroby neurodegeneracyjne (np. demencję).

Główne formy przemocy: Przemoc fizyczna (zaniedbanie, bicie, ograniczanie ruchu), przemoc psychiczna (poniżanie, groźby, manipulacja), przemoc ekonomiczna (przymuszanie do przepisywania majątku, kradzież emerytury), zaniedbanie (brak opieki, pozostawienie bez leków, głodzenie).

– Czy istnieje ryzyko naśladowców − na podstawie ostatnich ataków na seniorki w Warszawie? Jakie czynniki na to wpływają?

– Efekt medialny – szeroko nagłośnione przestępstwa mogą inspirować osoby o skłonnościach przestępczych do podejmowania podobnych działań, jednak zazwyczaj dzieje się to w przypadku seryjnych sprawców, a nie rabunkowych zabójstw. Łatwość dostępu do ofiar – starsze osoby często mieszkają same, są ufne i mogą łatwo paść ofiarą oszustów podających się za hydraulików, listonoszy czy pracowników administracji. Motyw rabunkowy – jeśli przestępcy odnieśli "sukces" finansowy, inni mogą próbować podobnych metod.