Cmentarz żydowski w Warszawie. Grób babci twórczyni Barbie, siostra Citroena i pierwowzór Ali z "Elementarza". Niezapomniani

Najstarszy nagrobek na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie należy do Sary, córki Eliezera, zmarłej 8 września 1807 roku. Na tej nekropolii pochowanych jest wielu zasłużonych Polaków żydowskiego pochodzenia oraz ich rodziny. Oto ich historia:

Chana Rubinstein (1852-1908) - babcia Ruth Mosko Handler (1916-2002), twórczyni lalki Barbie (1959, od imienia jej córki Barbary), prezeski przedsiębiorstwa Mattel. Jej ojciec Jankiel "Jakub" Moszkowicz (Jacob Mosko), mając 36 lat wyemigrował w 1906 roku z Warszawy do Denver. Dwa lata później dojechała do niego żona Chaja "Ida" i ich szóstka dzieci. Ruth była ich 10 dzieckiem. Ruth Handler została pochowana na Hillside Memorial Park w Culver City w Kalifornii. Rodzice i rodzeństwo spoczywają na cmentarzu Mount Nebo Memorial Park w Aurorze w stanie Colorado.

Jeanne Goldfeder (1872-1932) - siostra Andre Citroena (1878-1935) - znanego przedsiębiorcy motoryzacyjnego - Cmentarz Montparnasse w Paryżu. Była ona żoną Bronisława Goldfedera (1862-1932), konsula honorowego Japonii, z którym miała trzy córki:  Zuzannę Neuman (1894-1943), Alicję Leonhard (1897-1985) i Amelię Berlinerblau (1900-1942)Jej grób odrestaurowano w listopadzie 2021 roku przy wsparciu finansowemu rodziny Jeanne z Polski i Francji.

Ester Kamińska (1870-1925) i jej córka Regina Kamińska (1894-1913) - aktorki teatralne i filmowe żydowskiego pochodzenia, które zasłynęły z ról w przedwojennych żydowskich filmach i sztukach teatralnych w języku jidysz. Ojcem Reginy był aktor Abraham Izaak Kamiński (1867-1918, zmarł na scenie w Łomży i został pochowany na tamtejszym kirkucie). Miała ona siostrą Idę i brata Józefa. Wyszła za mąż za niejakiego Wajsmana. Żaden z jej filmów nie zachował się do dziś.

Ester (z domu Halpern) była aktorką i prowadziła wraz z mężem pierwszy teatr żydowski, posiadający stałą siedzibę. Nazywana „matką teatru żydowskiego”. Jej córka Ida Kamińska (1899-1980) była aktorką i dyrektorką Państwowego Teatru Żydowskiego - Mount Hebron Cemeterywe Flushing, stan Nowy Jork. Zasłynęła jako pierwsza aktorka z krajów socjalistycznych nominowana do Oscara za rolę sklepikarki w czechosłowackim filmie „Sklep przy głównej ulicy”. Jej pierwszym mężem był aktor Zygmunt Turkow (1896-1970), z którym miała córkę Ruth (1919−2005), także aktorkę, której mężem był Adolf Rosner (1910-1976), trębacz jazzowy, kompozytor muzyki do piosenki "Cicha woda" w wykonaniu Zbigniewa Kutycza (1919-2015). Para miała córkę Erikę. Po wojnie zesłana z mężem do Kazachstanu za zdradę ojczyzny przez nielegalny wyjazd za granicę. Powróciła do Polski w 1956 roku. Po wydarzeniach marca 1968 opuściła Polskę i wyjechała do USA. Pochowana na Mount Hebron Cemetery. Józef Kamiński (1903-1972), syn Ester był polsko-izraelskim kompozytorem i skrzypkiem. W 1937 wyemigrował do Palestyny i osiadł w Tel Awiwie, gdzie zmarł.

Ludwik Zamenhof (1859-1917) - lekarz pochodzący z Białegostoku, politolog, syjonista, twórca i propagator języka esperanto. Jego grób znajduje się w głównej alei, w kwaterze 10, rząd 2. W 1922 roku postanowiono ogłosić konkurs na projekt nagrobka Zamenhofa do którego zaproszono tylko rzeźbiarzy z Polski. Zgłoszono 18 projektów. Jury pierwszą nagrodę przyznało pracy Nadzieja, której autorem okazał się rzeźbiarz z Poznania Mieczysław Lubelski (1886-1965), a drugą projektowi 5 części świata autorstwa warszawskiego rzeźbiarza Tadeusza Breyera (1974-1952). Pomnik ze względu na koszty wykonano w Szkocji w Aberdeen. Komitet organizacyjny odpowiedzialny za wykonanie pomnika starał się o zwolnienie go z cła i opłat przewozowych Nagrobek odsłonięto 18 kwietnia 1926 roku.

Żoną Zamenhofa była Klara z Silberników (1863-1924), a dziećmi: Adam (1888–1940) - zginął w Palmirach, był esperantystą, lekarzem-okulistą i oficerem Wojska Polskiego; Zofia (1889–1942) - zginęła w obozie koncentracyjnym Treblinka, lekarz pediatra i internista i Lidia (1904–1942) - Treblinka, pisarka, propagatorka esperanto, bahaizmu oraz idei homaranizmu) Wanda Zamenhof-Zaleska (1893-1954), żona Adama była lekarką okulistką, a Ludwik Krzysztof Zamenhof-Zaleski (1925-19) ich syn był inżynierem-konstruktorem.

Grób "Ślepego Maksa", który był postrachem Łodzi - Cmentarz żydowski. Na Dołach leży ofiara mordercy gejów. Niezapomniani

Abraham Stern (1762/9-1842) - zegarmistrz, mechanik, konstruktor, uczony, wynalazca, uznawany za jednego z prekursorów cybernetyki. Wynalazca kilku maszyn liczących, dalmierza geodezyjnego, tartaku mechanicznego, młockarni oraz żniwiarki konnej. Żydowski Cmentarz na Bródnie - w 2022 roku odnaleziono przybliżone miejsce jego pochówku i postawiono nagrobek - macewę, ufundowaną przez KPRM. Był pradziadkiem przodkiem pisarza Antoniego Słonimskiego (1895-1976) - cmentarz w Laskach. Jego zięć, Chaim Zelig Słonimski (1810-1904) - astronom, wynalazca, publicysta pochowany jest na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. Pracował on nad ulepszeniem maszyny liczącej, telegrafu, procesu cynowania naczyń. Był wydawcą kilku książek poświęconych matematyce i astronomii. Na łamach swojego tygodnika "Ha-cifra" propagował idee asymilacji. Poślubił Sarę (1824-1897), najmłodszą z córek Abrahama Sterna, która była poetką. Mieli 5 synów: zmarłego w dzieciństwie Abrama Jakuba (1845–1849), Ludwika vel Leonida (1849–1918), ekonomistę i publicystę rosyjskiego, Michała (ur. 1850), Stanisława (1853–1916), lekarza i Józefa (1860–1934), lingwistę, literata i nauczyciela. Leonid był ojciec pisarzy rosyjskich Michaiła Słonimskiego (1897–1972) i Aleksandra Słonimskiego (1881–1964) oraz muzykologa amerykańskiego Nicolasa Słonimskiego (1894-1995), dziadek kompozytora Siergieja Słonimskiego (1932-2020). Ojcem Antoniego Słonimskiego był z kolei Stanisław Słonimski (1853-1916) - Cmentarz Powązkowski. Miał czworo dzieci, oprócz Antoniego z żoną Eugenią Goldman (1869-1934) także m.in. syna Piotra (1893-1944) - lekarz, zoolog, histolog i embriolog. Zginął w powstaniu warszawski, w zbombardowanej kamienicy przy ul. Malczewskiego 3/5. Razem z nim zginęła jego żona Janina, która była pielęgniarką. Ich syn Piotr (1922-2009) był genetykiem - cmentarz Gif-sur-Yvette.

Henryk Wohl (1836-1907) - zwolennik asymilacji, wychowanek Szkoły Rabinow, minister finansów Rządu Narodowego w okresie Powstania Styczniowego. Skazany na zesłanie na Syberię, wrócił do kraju po dwudziestu latach. Jego pogrzeb przybrał charakter manifestacji niepodległościowej. 

Jerzy Lipman (1922-1983) - operator filmowy - grób symboliczny. Jego siostry Izena i Zofia zgonęły w czasie wojny. W kwietniu 1950 poślubił Eugenię Abramowicz, z którą miał syna Piotra (1953–1983, zmarł w Londynie kilkanaście godzin przed śmiercią ojca). Lipman zrobił zdjęcia do takich filmów jak: Pokolenie, Kanał, Nóż w wodzie, Lotna, Zamach, Popioły, Prawo i pięść. W lutym 1945 wstąpił do Wojska Polskiego. 19 marca został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego i 5 kwietnia skazany na karę śmierci (zamienioną przez Michała Rolę-Żymierskiego na 10 lat więzienia) za dezercję, napad z bronią i próbę kradzieży. Ostatecznie wypuszczony na wolność w 1948. Startował bez powodzenia na studia stomatologiczne na Uniwersytecie Łódzkim, został przyjęty na Wydział Operatorski Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi.

Adolf Zeligson (1867-1919) – łódzki architekt, autor Mauzoleum Izreala Poznańskiego na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Łodzi i grobowca Markusa Silbersteina, jednego z najbogatszych łódzkich fabrykantów.

Szymon Winawer (1838-1919) - szachista. Jego wnukiem był adwokat Władysław Winawer (1899-1973, cm. ewangelicko-reformowany), natomiast praprawnuczką jest dziennikarka Kazimiera Szczuka.

Józef Urstein (1884-1923) – aktor rewiowy.  Jego starszymi braćmi byli warszawski psychiatra Maurycy (1872–1940) oraz pianista Ludwik (1870–1939). Zmarł na serce podczas występu w kabarecie Qui Pro Quo, w przerwie przedstawienia "Będzie lepiej". Groby rodziców Stanisława (1832–1914) i Balbiny z Przedborskich (1851–1934) także znajdują się na tym cmentarzu.

prof. Paweł Śpiewak (1951-2023) - dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego, socjolog, historyk idei, nauczyciel akademicki, publicysta, były poseł Platformy Obywatelskiej.

Józef Różański (1907-1981) – zbrodniarz komunistyczny, oficer NKWD i MBP.

Barbara Lityńska (1973-2023) - poetka i aktorka Teatru 21, który tworzyły osoby z zespołem Downa, córka Jana Lityńskiego.

Bernard Lesman (1815-1878) – księgarz, dziadek Bolesława Leśmiana i Jana Brzechwy. Jego teściem był Antoni Eisenbaum (1791-1852) - pisarz, dziennikarz, dyrektor Szkoły Rabinów w Warszawie. W 1855 roku na jego nagrobku wyryto pierwszy napis w języku polskim na tym cmentarzu.

Leon Jeannot (1908-1997), pierwotnie Lejbele Katz – reżyser filmowy (Człowiek z M-3). Jego żona Janina Żejmo (1909-1987) była aktorką - została pochowana na Cmentarzu Wostriakowskim w Moskwie. Jej wcześniejszymi mężami byli: radziecki aktor Andriej Kostriczkin (1901-1973) i reżyser Iosif Chejfic (1905-1995). Z Andriejem miała córkę Janinę, a z Iosifem syna Juliana Żejmo, operatora filmowego.

Aleksander Hertz (1879-1928) – reżyser, producent filmowy. Był kierownikiem oddziału w Banku Dyskontowym. Za udzielanie schronienia działaczom PPS, w tym Józefowi Piłsudskiemu, został zesłany na Syberię. Po powrocie nie został przyjęty do pracy w dawnym miejscu, więc zajął się kinematografią. Był założycielem pierwszej polskiej wytwórni filmowej Sfinks. Wyrezyserował takie filmy jak: Szpieg, Książę Józef Poniatowski, Bestia, Ludzie bez jutra i Ziemia obiecana. Większość jego filmów zaginęło.

Józef Goldszmit (1844-1896) – adwokat, ojciec Janusza Korczaka (właśc. Henryk Goldszmit, 1878-1942), słynnego lekarza, pedagoga, pisarza (autor Króla Maciusia I) i założyciel razem ze Stafanią Wilczyńską "Domu Sierot" (1912-1942) dla żydowskich dzieci. Stefania Wilczyńska (1886-1942) podobnie jak Korczak zginęła w obozie koncentracyjnym Treblinka i ma tu grób symboliczny.

Marek Edelman (1922-2009) - lekarz kardiolog, polityk i działacz społeczny, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim Pochowana jest tu także symbolicznie jego żona, lekarka Alina Margolis (1922–2008), z którą miał dwoje dzieci - syna Aleksandra, biofizyka i córkę Annę. Margolis zmarła w Paryżu i została pochowana na cmentarzu ekumenicznym w Bagneux. Z bratem Janem (1928–1998) byli pierwowzorem Ali i Olka z Elementarza Mariana Falskiego (1881-1974) - Powązki Wojskowe. Ich ojciec Aleksander Margolis (1897-1939) był lekarzem, został rozstrzelany przez Niemców w czasie akcji Intelligenzaktion Litzmannstadt. Jego symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Żydowskim. Jego żona Anna z domu Markson (1892–1987) pochowana jest na Dołach w Łodzi. Brat Ignacy Margolis (1893–po 1939) był lekarzem okulistą, razem z żoną Klarą (zm. 1965 w Łodzi) wywieziony na Syberię, gdzie zmarł.