460 LAT POCZTY POLSKIEJ

Królewski rodowód

Za datę narodzin polskiej poczty uznaje się 18 października 1558 roku, kiedy to król Zygmunt II August ustanowił stałe połączenie pocztowe między Krakowem a Wenecją. Głównymi przyczynami powołania nowej instytucji były chęć uniezależnienia się od poczty cesarskiej i faktorii rodziny Fuggerów z Augsburga oraz stworzenie stałego korytarza informacyjnego dla kontaktów dyplomatycznych i handlowych z innymi krajami europejskimi.

Spadek a poczta polska

Była też inna, mniej oficjalna, przyczyna utworzenia instytucji poczty na ziemiach polskich – starania polskiego monarchy o odzyskanie tzw. sum neapolitańskich, czyli spadku po jego otrutej w 1557 roku matce Bonie Sforzy. Dobra, które starał

się odzyskać Zygmunt August, w postaci 1,5 tony złota, 430 tysięcy dukatów oraz włoskich księstwBari i Rossano, przypadły na mocy sfałszowanego testamentu dłużnikowi Bony, księciu Filipowi II Hiszpańskiemu. By odebrać majątek król potrzebował sprawnego systemu komunikacji. Choć spadku nie udało się odzyskać to całe przedsięwzięcie dało początek najstarszej firmie w kraju.

Pod włoskim przewodem

Pierwszym zarządcą nowej instytucji pocztowej został jeden z dworzan Zygmunta Augusta, pochodzący z włoskiego Piemontu Prospero Provana. Dzięki królewskiej nominacji Włoch zyskał tytuł poczmistrza, a nadany mu przywilej jasno określał jaki projekt ma on koordynować: poczta miała służyć do przesyłania listów do Włoch oraz do załatwienia tam wielu innych spraw. Według tego zapisu nowo powstała instytucja miała na wzór swoich europejskich odpowiedników zajmować się zarówno tradycyjną korespondencją, jak i przewozem towarów oraz osób.

Początkowo to władca opłacał posłańców, utrzymanie koni oraz poczmistrza. Wraz z upływem czasu Provana realizował nie tylko zadania przydzielone mu przez Zygmunta Augusta, ale równieżzlecenia od kupców i możnowładców, co przyczyniło się do rozwoju systemu pocztowego, a jemu samemu umożliwiło szybkie wzbogacenie się.

Nowe kierownictwo

Polski dwór był w XVI wieku miejscem wielu intryg. Jedna z nich doprowadziła w 1562 roku do zmian w zarządzie poczty. Król odwołał ze stanowiska Prospero Provanę i powierzył kierownictwo Krzysztofowi Taksisowi, reprezentującemu jedną z najbardziej wpływowych rodzin europejskich, kontrolującą całą komunikację międzynarodową. Był on pierwszym reformatorem` polskiego systemu pocztowego.

Poczta królów elekcyjnych

Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów nastały czasy królów elekcyjnych. Kiedy z Polski uciekł Henryk Walezy, na tronie zasiadł pochodzący z Węgier Stefan Batory, mąż królowej Anny Jagiellonki. W 1576 r. wydał on „Uniwersał około dawania i płacenia podwód”, który regulował pobór opłat pocztowych i zarządzał bezkompromisową egzekucję należności wobec Skarbu Państwa.

Utworzenie w Polsce instytucji pocztowej umożliwiło włączenie Korony do sieci regularnych połączeń międzynarodowych.Rozwój administracji i kolejne reformy były możliwe tylko i wyłącznie dzięki sprawnej komunikacji, którą gwarantowała Poczta Polska. Nadanie poczcie charakteru państwowego osadziło ją na stałe w roli współtwórcy polskiej potęgi w XVII w.

Wielki reformator

Jednym z największych reformatorów Poczty Polskiej był król Władysław IV Waza. Widział on w administracji pocztowej wielki potencjał i prowadził działania mające na celu jej rozwój. Władca postrzegał pocztę jako instytucjękulturalną, rozpowszechniającą informację i idee. 2 maja 1647r. na sejmie w Warszawie ustanowiono nową ordynację pocztową, która zobligowałamiasta do płacenia 1/4 dochodówna rzecz poczty. Władysław IV wprowadził w ten sposób stały podatek pocztowy – quadruplę. Docelowo chciał stworzyć urzędy pocztowe w każdym mieście liczącym powyżej4 tys. mieszkańców. Władca wyraźnie podkreślał narodowy charakterpoczty, która za jego panowania przestała być instytucją królewską, a stała się państwową.

Początek końca

Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nastąpiła reorganizacja całej instytucji. Oparto ją na zasadach handlowych i nadano demokratyczny charakter. Poczta stała się dostępna dla wszystkich, gwarantowała tajemnicę korespondencji. Wprowadzono pieczęcie i stemple. Dalsze reformy i rozwój instytucji pocztowej zostały wstrzymane z powodu sytuacji politycznej. Wojny prowadzone przez Rzeczpospolitąw XVII i XVIII w. opustoszyły skarbiec, a Poczta Polska odrodziła się dopiero w wolnym kraju w 1918 r.

W czasach rozbiorów

 

W październiku 1795 r. Rzeczpospolita zniknęła z map Europy. Monarchowie Cesarstwa Rosyjskiego, Królestwa Prus oraz Cesarstwa Austrii dokonali III rozbioru Polski. Poczta znalazła się wówczas w rękach zaborców, podlegając ichregulacjom prawnym i pełniąc głównie funkcję administracyjną.

Proces organizowania poczty porozbiorowej rozpoczął się w 1807 r., wraz z utworzeniem przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. Swoją działalność rozpoczyna wówczas poczta wojskowa, a na ulicach Warszawy pojawiają się pierwsze skrzynki pocztowe (do powszechnego użytku skrzynki weszły w Polsce dopiero w 1854 r.). Uwarunkowania polityczne wzmocniły rolę połączeń z krajami Europy Zachodniej, głównie z Paryżem. Już w 1807 r. cesarz Francuzów zreorganizował poczty w podległych sobie krajach. Zlikwidował system Taxisów.

Rozwój poczty

Pierwszym zarządcą nowo powstałej administracji został Ignacy Zajączek. Poczta początkowo była instytucją podlegającą bezpośrednio królowi Fryderykowi Augustowi. Zmiany sytuacji politycznej i osłabienie pozycji monarchy doprowadziły w 1810 r. do przejścia administracji pocztowej pod zwierzchnictwo ministra spraw wewnętrznych. Na terenie Księstwa Warszawskiego funkcjonowało 150 placówek – pocztamtów (urzędów pocztowych) i stacji pocztowych (poczthalterii i stacji ekspedycyjnych), zatrudniających około 1000 pracowników (głównie pocztmistrzów, pocztylionów oraz poczthalterów). Nieudana kampania moskiewska Napoleona doprowadziła do tego, że administracja pocztowa na ziemiach polskich przeszła pod jurysdykcję Prus.

Królestwo Polskie

W 1815 r. na kongresie wiedeńskim zapadła decyzja o utworzeniu Królestwa Polskiego. Poczta nawiązywała wówczas do tradycji stanisławowskich i posiadała pełną autonomię. W 1816 r. istniało 178 placówek: 25 pocztamtów i 153 stacje. Poczty dzieliły się na dwa rodzaje: poczty zwykłe oraz poczty specjalne. Do pierwszej grupy zaliczały się poczty piesze, dostarczające korespondencję i gazety na bocznych traktach; poczty konne, zatrudniające kurierów jadących wierzchem na koniach; poczty wózkowe, posługujące się lekkim dwukołowym powozem zaprzęgniętym w jednego konia (przewoziły korespondencję i przesyłki pod opieką pocztyliona) oraz poczty wozowe, zajmujące się przewozem osób oraztowarów kupieckich. Poczty specjalne dzieliły się na sztafety – przyspieszone poczty konne i ekstrapoczty odbywające kursy na specjalne żądanie podróżnych.

Po powstaniach

Sytuacja poczty uległa zmianie po wybuchu powstań narodowowyzwoleńczych. Pracownicy placówek wspierali powstańców listopadowych i styczniowych. Rządy cesarskie zdecydowały, że Petersburg będzie zwierzchnikiem administracji pocztowej. Komunikacja na ziemiach polskich funkcjonowała w ramach Okręgu Pocztowego Zachodniego. Wart odnotowania jest fakt, że w 1912 r. na dawnych ziemiach Królestwa Polskiego funkcjonowało już prawie 800 placówek pocztowych.

Odbudowa i komercjalizacja w okresie II RP

Początki polskiej poczty po I wojnie światowej związane były ściśle z działalnością Rady Regencyjnej, która 3 stycznia 1918 r. wydała dekret „O tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim”. Na jego mocy działalność pocztowa została podporządkowana Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Dzięki temu instytucja nabrała charakteru narodowego.

5 lutego 1919 r. naczelnik państwa Józef Piłsudski wydał dekret powołujący do życia Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Ówczesny premier Jędrzej Moraczewski na pierwszego ministra nowego resortu powołał zasłużonego działacza PPS Tomasza Arciszewskiego. Pierwszy zarządca pocztowego ministerstwa niedługo angażował się w tworzenie polskiej poczty. Wybuch powstania wielkopolskiego doprowadził do znaczących zmian w rządzie. 16 stycznia nowym premierem został powracający ze Stanów Zjednoczonych Ignacy Jan Paderewski. Ministrem poczt i telegrafów ustanowiono wówczas polskiego działacza niepodległościowego, późniejszego dyrektora Pocztowej Kasy Oszczędnościowej, Huberta Ignacego Linde.

Po rozbiorach

Nowy minister walnie przyczynił się do odbudowy polskiego systemu łącznościowego. Za jego kadencji nawiązano liczne stosunki międzynarodowe, uruchomiono administrację terenową, ustalono zakres usług świadczonych przez pocztę oraz powołano do życia instytucje pocztowe, które podlegały bezpośrednio nowemu resortowi rządowemu – Pocztową Kasę Oszczędności, Główną Składnicę Materiałów Pocztowo-Telegraficznych, Izbę Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów oraz Muzeum Poczty i Telekomunikacji.

W tym samym czasie wydany został dekret, który regulował sytuację prawną poczty. Na jego mocy „poczta, telegraf i telefon są wyłącznością państwową” i każdy obywatel „ma prawo do korzystania z urządzeń pocztowych, telegraficznych i telefonicznych zgodnie z istniejącymi przepisami”. Regulował on również inne kwestie takie jak tajemnica korespondencji, zasada odpłatności usług pocztowych czy ochrona prawna pracowników. Nowe władze silnie zaangażowały się w reaktywację Poczty Polskiej, co przyniosło wymierne korzyści.

Burzliwe lata

Początki funkcjonowania Polski porozbiorowej to niezwykle burzliwy okres. Dopiero w marcu 1922 r. możliwe było wprowadzenie jednolitego statutu organizacyjnego Dyrekcji Poczt i Telegrafów, jako władzy administracyjnej pierwszej instytucji, na czele której stał prezes i Rada Dyrekcyjna. W każdej dyrekcji powołano cztery wydziały: administracyjny, pocztowy, telegraficzno-telefoniczny oraz rachunkowy. W ramach okręgów dyrekcyjnych organizowana była rozbudowana sieć placówek pocztowych – urzędów, agencji i pośrednictw. 5 grudnia 1923 r. rząd postanowiłrozwiązać Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Decyzja ta była uwarunkowana trudną sytuacją finansową kraju. Sprawy poczt i telegrafów powierzono Ministerstwu Przemysłu i Handlu, przy którym utworzono Generalną Dyrekcję Poczt i Telegrafów.

Dzięki staraniom rządu marszałka Józefa Piłsudskiego rozpoczęto proces reorganizacji polskiej sieci łącznościowej. Na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego z 19 stycznia 1927 r. przywrócono dawny resort. Poczta Polska umocniła swoją pozycję i rozpoczęła nowy etap działalności.

Komercjalizacja instytucji

Jednym z najistotniejszych wydarzeń w historii poczty w okresie międzywojennym był proces komercjalizacji. W marcu 1927 r., dzięki staraniom ówczesnego ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego wydano rozporządzenie o komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych. Umożliwiło to wydzielenie ich ze struktur administracji państwowej i przystosowanie do działalności

w warunkach rynkowych. Wymusiło to wprowadzenie nowych, nieznanych dotąd usług. Niezwykle istotną kwestią był fakt, że PPTiT była zwolniona z uiszczania jakichkolwiek podatków na rzecz Skarbu Państwa i organów samorządowych. Kontrolę nad przedsiębiorstwem sprawowała Najwyższa Izba Kontroli, a zarząd – Dyrekcja Poczt i Telegrafów oraz podległe jej jednostki. Pracownicy PPTiT byli funkcjonariuszami państwowymi. Rozpoczęte w 1928 r. reformy nie doprowadziły do pełnej komercjalizacji przedsiębiorstwa. Najistotniejszym problemem była kwestia majątku, który posiadała PPTiT. Przekazany on został nie na własność, lecz w zarząd, co znacznie utrudniało działalność inwestycyjną i eksploatację.

POCZTOWA WYSTAWA

 

Podczas dwudniowego Kongresu Gospodarczego POLAND GO, który odbył się 15. i 16. października br. w Pałacu Prymasowskim miała miejsce wystawa poświęcona historii Poczty Polskiej. Na wystawie można było zaznajomić się z początkami Poczty Polskiej za czasów króla Zygmunta II Augusta i Sebastiana Montelupiego, którzy uhonorowani zostali na bloku wydanym przez Pocztę Polską z okazji 460-lecia jej istnienia. Przywołany został również szlak poczty królewskiej, który łączył Kraków z Wenecją i był konkurencyjny dla poczty cesarskiej. Można też było dowiedzieć się, jakie obowiązywały taryfy pocztowe na początku powstania Poczty Polskiej, a jakie dziś, oraz kiedy powstał pierwszy polski znaczek pocztowy. Wystawa pokazała również, jak działała Poczta Polska w czasach zaborów, w II RP oraz podczas II wojny światowej.

Partnerem materiału jest Poczta Polska