Józef Piłsudski, patriota buntownik

Na początku listopada 1918 r. osadzonego w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego odwiedzili dwaj niemieccy oficerowie. Mieli dla niego jeden prosty komunikat: Piłsudski ma wyjechać do Berlina, a stamtąd odjedzie do Warszawy. „Do życia więziennego, jak mi się zdaje, byłem urodzony” – napisał wiele lat później. Tego dnia jednak, jako wolny człowiek, wyjechał do ojczyzny, która po 123latach zaczęła wracać na mapę. Już dzień po powrocie, 11 listopada, Rada Regencyjna przekazała mu władzę nad wojskiem, a kilka dni później władzę cywilną. Wkrótce potem przedstawiciele światowych rządów otrzymali telegram podpisany przez Piłsudskiego. „Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy” – napisał.

Polska była wreszcie wolna, a Piłsudski zrealizował marzenie swojego ojca, powstańca styczniowego Józefa Wincenta. To właśnie w rodzinnym domu przyszły marszałek nasiąknął ideami wolności i patriotyzmu. Matka, Maria z Billewiczów, dołożyła wszelkich starań, aby syn poznał historię zniewolonego kraju oraz utwory narodowych wieszczów.

Niedoszły lekarz

Patriotyczny bunt towarzyszył dorastającemu Piłsudskiemu. W gimnazjum w odpowiedzi na intensywną rusyfikację założył kółko samokształcenia „Spójnia”, które sprowadzało do wileńskiej szkoły polskie książki. Zdobyte w ten sposób doświadczenia wykorzystał na uniwersytecie w Charkowie, gdzie studiował medycynę. Poza pracą u podstaw w kółkach samokształceniowych młody Piłsudski coraz aktywniej uczestniczył w działalności niepodległościowej. To wtedy, w marcu 1886 r., pierwszy raz trafił za kratki. Policja zatrzymała go podczas studenckiego protestu. Areszt trwał zaledwie kilka dni, ale odbyta kara skutecznie przekreśliła marzenia Piłsudskiego o dalszych studiach. W konspiracyjnych kręgach poznał ludzi z rosyjskiej organizacji „Narodnaja Wola”, która planowała obalić carat. Chociaż młody Polak nie miał pojęcia, że terrorystyczny odłam grupy planuje zabicie Aleksandra III, to jako zaangażowanego w zamach aresztowano go 22 marca 1887 r. Niedługo później usłyszał wyrok: pięć lat na Syberii.

Na zesłaniu i więzieniu

Chociaż bezlitosna, trwająca prawie cały rok syberyjska zima niszczyła najtwardszych ludzi, to dla Piłsudskiego zesłanie było jednym z kluczowych momentów w życiu i dało siłę do kontynuowania walki. Po zakończeniu kary w 1882 r. wrócił do Wilna, gdzie wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej oraz zajął się wydawaniem nielegalnego pisma „Robotnik”. W 1896 r., jako przedstawiciel Centralnego Komitetu Robotniczego PPS, Piłsudski brał udział w kongresie II Międzynarodówki w Londynie. Liczył, że uda mu się nakłonić delegatów do poparcia walki o niepodległość Polski. Pomysł zablokowali ci socjaliści, dla których najważniejsza była rewolucja. W kolejnych latach Piłsudski skupił się na działalności wydawniczej oraz ożenił się z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową. Spokój nie trwał jednak długo. Po przeprowadzce do Łodzi podziemne wydawnictwo zostało rozpracowane przez Rosjan. Piłsudskiego zamknięto w warszawskiej Cytadeli, okrytej niesławą carskiej katowni. Zarzuty były poważne. Uwzględniono w nich nie tylko wydawanie „Robotnika”, lecz także udział w zabójstwach konfidentów.

i

Ucieczka na wariackich papierach

W tym budzącym grozę miejscu Piłsudski rozpoczął grę na nosie caratu, która finał miała podczas brawurowej ucieczki z Petersburga. Odmawiał jedzenia posiłków i wypowiadał nonsensy tak, by wzięto go za szaleńca. Poinformowano go, że pojedzie do Petersburga, do szpitala Mikołaja Cudotwórcy. Aby ratować Piłsudskiego, Władysław Mazurkiewicz, który dopiero co odebrał dyplom lekarza, objął posadę w petersburskim szpitalu. Okazja do ucieczki pojawiła się po kilku tygodniach. Mazurkiewicz dostał pierwszy dyżur, a z powodu święta w szpitalu został tylko podstawowy personel. Więcej kłopotów niż strażnicy uciekinierom sprawił złośliwy los. Kiedy obaj byli gotowi do drogi, najpierw Mazurkiewicza zaczepił miejscowy dziennikarz. Potem okazało się, że wejścia, zamiast szpitalnego portiera, pilnował żandarm. Niespodziewanego stróża udało się przekonać do otworzenia bramy... stekiem wyzwisk i tytułowaniem Piłsudskiego ekscelencją. Niestety koledzy z PPS, którzy mieli zabrać zbiegów spod szpitala, zniecierpliwieni wrócili do siedziby. Piłsudski jeszcze tego samego dnia opuścił Petersburg.

Na beczce prochu

Kilka lat później Piłsudski szansy na pomoc w walce o Polskę upatrywał w Japonii, która toczyła wojnę z Rosją. Ostatecznie wizyta Piłsudskiego w Tokio zapewniła tylko wsparcie finansowe na zakup broni. Podczas gdy Europa stopniowo przeistaczała się w beczkę prochu, działacze niepodległościowi, przeświadczeni o rychłym wybuchu kolejnego powstania, organizowali bojówki i organizacje paramilitarne. W 1904 r. doszło do pierwszego od czasu powstania styczniowego zbrojnego wystąpienia przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Kiedy wybuchła rewolucja w 1905 r., Piłsudski stworzył organizację spiskowo-bojową, a potem Organizację Bojową PPS. W 1908 r. we Lwowie powstał Związek Walki Czynnej. Dwa lata później Piłsudski współtworzył lwowski Związek Strzelecki i Towarzystwo „Strzelec”.

Bój nieostatni

Sygnałem do walki o niepodległość był wybuch I wojny światowej. Piłsudski objął dowództwo nad wojskiem, które wkroczyło do Królestwa Polskiego. W Krakowie powołano Legiony Polskie, które przez kolejne dwa lata walczyły z Rosjanami. Piłsudski osobiście dowodził I Brygadą Legionów, jednocześnie powołał podległą sobie konspiracyjną Polską Organizację Wojskową. 5 listopada 1916 r. władze niemieckie i austro-węgierskie wydały proklamację, zgodnie z którą powstać miało Królestwo Polskie. Dodatkowo Niemcy postanowili włączyć Legiony do Polskiej Siły Zbrojnej, przez co żołnierze musieliby zadeklarować wierność cesarzowi Wilhelmowi II. Za namową Piłsudskiego 22 lipca 1917 r. część z nich odmówiła złożenia przysięgi. Dla niepokornych żołnierzy oznaczało to internowanie. Piłsudski po raz kolejny w swoim życiu został aresztowany. To właśnie wtedy trafił do Magdeburga. Kiedy wojna dogasała, z gruzów dawnych zaborów narodziła się wolna Polska. Chociaż niepodległa Rzeczpospolita stała się faktem, to przed Piłsudskim stanęło kolejne zadanie – obrona tej niepodległości. Jak się okazało, misję tę miał pełnić do końca życia.

i